بيارجُمَند ، بخش و شهري در استان سمنان . نام شهر ظاهراً از تركيب نام دو قرية بيار (جمع بئر به معناي چاه ) و جُمند در قومس * (= كومش ) پديد آمده است . بيارجمند در گذشته ولايت «بيار و جمند» را تشكيل مي داده است (حافظ ابرو، ج 2، ص 107). مقدسي در قرن چهارم مطالب فراواني دربارة بيار، كه اجداد مادري او اهل آنجا بوده اند، ذكر كرده است . به نوشته او، بيارشهرمانندي در كورة قومس بوده كه دژ و بارو و مزارع و تاكستان و باغهاي ميوه داشته است . وي همچنين از پرورش شتر و گوسفند و توليد روغن در آنجا ياد كرده و مي نويسد كه ، شهر منبر (مسجد جامع ) و بازار نداشته ، و خريد و فروش در خانه ها انجام مي شده است . در اين منطقة كم آب ، آسيابها در زيرزمين ساخته شده بوده و آب از بالا بر آنها مي ريخته است . اهالي شهر در ضديّت با كرّاميّه سخت تعصب داشته اند. در زمان مقدسي ، شهر از دست ديلميان در آمده بوده است و سامانيان بر آن حكومت داشته اند (ص 26، 356، 357، 367؛ ايرانيكا ، ذيل «بيار»).

در 388، ابن اسفنديار (ج 2، ص 8)، از قلعة جُمند (جومند) نام مي برد كه ابوعلي حمويه ، نصربن حسن فيروزان را در آنجا پناه داد. در 407 نصر از بيار و جومَند به ري رفت و از ترس قابوس و لشكريانش ، راه بيابان را طي كرد (رشيدالدين فضل الله ، ص 144؛ عتبي ، ص 360). ياقوت حموي بيار را شهري در قومس بين بسطام و بيهق ضبط كرده و چندتن از ادبا و علماي آنجا را نام برده است (ج 1، ص 772).

در اوايل قرن هشتم ، حمدالله مستوفي بيار را شهري متوسط و با هواي معتدل ، از اقليم چهارم در خراسان دانسته ، كه حاصلش غله و اندكي ميوه است (ص 150). در دورة سربداران (737ـ 788) بيارجمند و مناطق اطراف آن به دست امير عبدالرزاق سربدار افتاد (پطروشفسكي ، ص 52). خوافي در بيان وقايع 740، از تصرف بيارجمند و نواحي اطراف از جمله دامغان و بسطام و سمنان ، به دست وجيه الدين مسعود باشتيني سربدار خبر مي دهد (ج 3، ص 59).

در 864، سلطان حسين ميرزا (از سلسلة تيموريان ) به دليل ناامني و غارت قبايل عرب در نواحي بيار و جمند، عبدالعلي ترخان را به سركوبي آنان فرستاد (خواندمير، ج 4، ص 122). از اواخر قرن دوازدهم به بعد، جهانگردان اروپايي كه از حاشية شمالي كوير بزرگ گذشته اند، درباره بيار مطالبي نوشته اند. كاپيتان كلارك به حدود دويست خانه و آبياري با قنات در بيار اشاره مي كند ( ايرانيكا ، همانجا؛ نيز

رجوع كنيد به شيندلر، ص 168). مك گرگور در اوايل قرن چهاردهم / اواخر قرن نوزدهم ، در سفر خود به منطقة كوير مركزي ايران ، گذشتن از منطقة بين سمنان و بيارجمند و سبزوار

در شمال ، و يزد و نايين و بيابانك در جنوب را از گذشتن از درياها خطرناكتر مي داند (ص 102). در دورة قاجاريه ، بيارجمند از بلاد خراسان ، نزديك سبزوار، بود و جايي خوش و هوايي دلكش داشت (شيرواني ، ص 152). اعتمادالسلطنه سخنان پيشينيان را دربارة بيار تكرار كرده و اطلاع جديدي از وضع آن زمان شهر به دست نداده است ( رجوع كنيد به ج 1، ص 520). وي جومند را نام قلعه اي در قومس كه برخي آن را جومَندر و جوزْمندر نوشته اند، ضبط كرده است (ج 4، ص 2293). در 1311 ش ، بيارجمند از بلوكات شاهرود، در مجاورت بلوكات فرومَد، خارتوران ، طرود و زيراِستاق بود كه مركز آن بيار و محصولات مهم آن پنبه و انگور و توتون بود (كيهان ، ج 2، ص 207، ج 3، ص 177).

امروزه ، بيارجمند مركز بخشي به همين نام در شهرستان شاهرود از استان سمنان است . بخش بيارجمند در منطقة كويري و مشتمل بر دو دهستان به نامهاي خارتوران / خارطوران (به مركزيت زمان آباد؛ در نيمه اوّل قرن نهم ، حافظ ابرو خاروطبران را تركيب دو قرية خار و طبران مي داند رجوع كنيد به ج 2، ص 107) و بيارجمند (به مركزيت خانخودي ) است . از شمال به بخش ميامي (شهرستان شاهرود)، از مشرق به بخشهاي داورزن و رودآب (شهرستان سبزوار) و بخش انابد/انابت (شهرستان برداسكن )، از جنوب به بخشهاي مركزي و دستگردان (شهرستان طبس ) و از مغرب به بخش مركزي شاهرود محدود است . آباديهاي آن عمدتاً در دشت قرار دارد، به طوري كه در 1375 ش از 126 آباديِ بخش ، استقرار 96 آبادي در دشت ذكر شده است (مركز آمار ايران ، 1376 ش الف ، ص 7). مهمترين كوههاي آن عبارت اند از: كوه پيغمبر (مرتفعترين قله : 265 ، 2 متر) در جنوب آبادي زيور و جنوب غربي آبادي صالح آباد در حدود 123 كيلومتري جنوب شرقي بيارجمند؛ كوه منفرد آسياب (مرتفعترين قله : 055 ، 2 متر) در حدود ده كيلومتري شمال غربي بيارجمند؛ سوخته كوه (مرتفعترين قله : 416 ، 2 متر) در حدود هفده كيلومتري شمال غربي شهر بيارجمند؛ قلعه آهو (مرتفعترين قله : 920 ، 1 متر) در حدود پانزده كيلومتري شمال غربي شهر بيارجمند؛ يَزدو (مرتفعترين قله : 641 ، 1 متر) در جنوب آباديِ يزدو در حدود 23 كيلومتري جنوب شرقي شهر بيارجمند؛ و چاريانو (مرتفعترين قله : 620 ، 1 متر) در حدود دوازده كيلومتري شمال غربي شهر بيارجمند. رود كال شوراب ، خارتوران و رودهاي موسمي و سيلابي كالِتگوك ، كالِتلخه بو و آب گورخو در آن جريان دارد.تلخاب از چشمه هاي مشهور بيارجمند (با آب نسبتاً شور)است . آبياري زمينهاي زراعي با چندين رشته قنات و چاههاي عميق و نيمه عميق صورت مي گيرد و بيشتر آباديهاي آن كشتزارهاي موقت دارد.

محصولات عمدة آن گندم ، جو، پنبه و زيره است كه بعضي صادر مي شود. ازگيا، كتيرا و گز و تاغ دارد و از زيا، روباه و شغال و گرگ و آهو و خرگوش و كبك در آن يافت مي شود (ايران . وزارت دفاع . ادارة جغرافيائي ارتش ، جاهاي متعدد). نواحي شمالي و دامنه هاي آن ، مراتعِ دامهاست ، به طوري كه بيارجمند قشلاق دامداران سنگسري است . دهستان خارتوران نيز قشلاق طايفة سنگسري و كردهاي قوچاني و گله داران تُرشيزي است (حقيقت ، ص 261،263). شترداري در برخي نواحي آن رايج است . داراي صنايع دستي قالي ، قاليچه ، پشتي ، گليم و نمد است . فرشبافي آن با طرحهاي سبزواري ، كاشي ، بلوچي و تنگي و نقشهاي گلريز، جقه اي و چهارخانه مشهور است (ايران . وزارت دفاع . ادارة جغرافيائي ارتش ، جاهاي متعدد).

طبق قانون تقسيمات كشوري مصوب 16 آبان 1316، بخش بيارجمند در شهرستان شاهرود از استان دوم (مازندران ) تشكيل شد. در 1340 ش ، با جدا شدن سمنان از استان دوم ، تابع فرمانداري كل سمنان گرديد ( رجوع كنيد به دايرة المعارف فارسي ، ذيل «سمنان ، شهرستان »). زبان اهالي ، فارسي با گويش محلي است و مردم منطقه پيرو مذهب شيعه (اثنا عشري ) و سني حنفي اند (ايران . وزارت دفاع . ادارة جغرافيائي ارتش ، ج 30، ص 10).

جمعيت بخش بيارجمند در 1375 ش ، حدود 000 ، 7 تن بود كه از اين تعداد حدود 850 ، 3 تن در دهستان خارتوران به سر مي بردند. بقعة مشهور به قبر حضرت جرجيس پيغمبر در فريدا (=فريدر از آباديهاي دهستان خارتوران ) قرار دارد (ايران . وزارت كشور. ادارة كل آمار و ثبت احوال ، ج 1، ص 279).

شهر بيارجمند (جمعيت طبق سرشماري 1375 ش : 626 ، 2 تن )، در ارتفاع 1080متري در 112 كيلومتري جنوب شرقي شهر شاهرود، در دشت گسترده اي در جانب جنوبي رشته كوه البرز شرقي و حاشية شمالي دشت كوير واقع است . راه اصلي شاهرود ـ سبزوار از شمال آن مي گذرد. ميانگينِ حداكثر

مطلق دماي آن در تابستان ْ44 و ميانگين حداقل آن در زمستان ْ15- است . بارش سالانة آن نيز حدود 110 ميليمتر است . دق بيارجمند (شوره زار) در جنوب شرقي شهر بيارجمند در شمال آبادي دره دايي قرار دارد ( جغرافياي كامل ايران ، ج 2، ص 776). بيارجمند با راه اصلي به شهرهاي ميامي و شاهرود در شمال و شمال غربي و نيز به شهر داورزن و سبزوار مرتبط است . خانخودي و زمان آباد نيز از طريق راههاي فرعي با بيارجمند ارتباط دارند. شهر داراي مسجد جامع (متعلق به دورة افشاريه ) و چند زيارتگاه از جمله «پير بريانه » و «پير آهوان » است . جشن سَدة مردم بيارجمند از مهمترين جشنهاي محلي منطقه است كه پنجاه و پنج روز مانده به آخر سال برگزار مي شود. اهالي معتقدند كه با شروع گرما، مقدمات سبز شدن گياهان بويژه گندم فراهم مي شود و لذا در اين روز در محله هاي شهر، سده (بوته هاي بياباني با گُلهاي سفيد و ريز) روشن مي كنند